Райсн

Райсн (Беларусь)
רייסן
Чыставы рукапіс паэмы Rajsn, якую Кульбак даслаў для публікацыі ў часопісе Di cukunft
Жанр:	паэма
Аўтар:	Мойшэ Кульбак
Мова арыгіналу:	ідыш
Год напісаньня:	1922
Публікацыя:	1922
Выдавецтва:	Цукунфт, Нью-Ёрк
Пераклад на беларускую:	Райсн (Беларусь)
Электронная вэрсія

Мойшэ Кульбак

«Райсн» ці «Белару́сь» (на ідышы: רייסן‎) — паэма Мойшэ Кульбака, якая ўпершыню была надрукавана ў лютым 1922 году ў Нью-Ёрку ў часопісе «Цукунфт». Паэма апявае краявіды Беларусі й яе насельнікаў. Беларускі перакладнік Сяргей Шупа параўноўвае паэму Мойшэ Кульбака з «Новай зямлёй» Якуба Коласа й балядамі Адама Міцкевіча.

Назва

Знаўца творчасьці Мойшэ Кульбака Сяргей Шупа адзначае, што паняцьці Райсн і Беларусь шмат у чым супадаюць — гістарычна і геаграфічна, яны існуюць як бы ў розных вымярэньнях, як два паралельныя сусьветы ў адной часапрасторы. Райсн — паняцьце габрэйскай мэнтальнай геаграфіі, якое называе гістарычную тэрыторыю пражываньня габрэяў на беларускіх землях. Тэрыторыя Райсн фактычна заўсёды супадала з тэрыторыяй Беларусі, прычым калі лякалізацыя Беларусі з часам мянялася і ўдакладнялася — гэтак жа паралельна за ёй перамяшчалася ў прасторы і Райсн. Можна таксама вызначыць наступнае значэньне тэрміну Райсн — гэта тэрыторыя, дзе суседзі габрэяў размаўлялі па-беларуску.

Аднак ужо на пачатку ХХ стагодзьдзя гэты тэрмін у габрэйскім асяродзьдзі ўспрымаўся як архаічны, старасьвецкі, легендарны — нешта са старонак старадаўніх рукапісаў і з народных легендаў. Згадваў пра яго з 1918 годзе ў часопісе «Крывічанін» Вацлаў Ластоўскі:

	У жывой мове, як і ў старых друках, Беларусь па-жыдоўску называецца Райсэн. Цікава, што пад найменьнем «Райсэн» жыды разумеюць ня толькі цэнтральную Беларусь, але і найдалей на ўсход і захад высунутыя беларускія акраіны…

Гісторыя твору

Стварыць паэтычны сьвет краіны Райсн Кульбак задумаў на чужыне, калі ён на некалькі гадоў пакінуў родны край. У Бэрліне, у 1921 годзе, у яго раптам абудзілася вострая настальгія, якая дала яму натхненьне напісаць самыя свае райснскія (ці беларускія) творы. Верш «Вяльля і Нёман» у паэме нагадвае настальгічны верш «Вяльля» ў паэме «Конрад Валенрод» Адама Міцкевіча, напісанай таксама неўзабаве пасьля таго, як паэт пакінуў родны край.

Вяльля й Нёман (Dі Vіlje un der Njeman) У ноч, калі месяц зь нябёсаў — як срэбная зьліва, Зьяўляецца зь Нёмана постаць літоўскага воя, А побач зь Вяльлі выплывае дзяўчына шчасьліва — Вейкі даўгія, а кудзеры зблытаны з мокрай травою. Крочыць нясьмела, ды больш не хаваецца ў хвалі… І Нёман імкне напярэймы — абняць яе цела тугое, Цалуе ў зялёныя вочы, што шчасьцем блішчаць і тугою, А потым адносіць на дно ў крышталёвыя сінія залі… — вершаваны пераклад Андрэя Хадановіча, пераклад зь ідышу Сяргея Шупы і Вольфа Рубінчыка

Іншы райсьнец і паэт Аўром Лесін(en) надрукаваў твор «Райсн» у сваім прэстыжным літаратурным часопісе «Цукунфт» ў Нью-Ёрку ў лютым 1922 году й назваў твор «паэмай трывалай, сьвежай, прымітыўнай прыземленасьці», у якім паэт стварае са звычайных вяскоўцаў клясычных герояў — як габрэяў, так і негабрэяў, якія «выпраменьваюць сьвежы духмяны водар палёў, лясоў і рэк».

Перакладнік паэмы Сяргей Шупа адзначае:

	«У вуснах наратара паэма гучыць як успамін, як мара, як пераказаная сямейная сага — вельмі хочацца ўбачыць у ёй элемэнты аўтабіяграфічнасьці. Кульбака ўсё жыцьцё вабіла да сябе яго прымроеная, ідылічная краіна Райсн, яна клікала яго далей і далей на Ўсход, ён ішоў за ёй — з Бэрліну ў Вільню, зь Вільні ў Менск — але ўрэшце на месцы яе знайшоў рэальнасьць бязьлітаснага сьвету».

Пераклад

Упершыню на беларускую мову частковы пераклад паэмы «Райсн» зрабіў Язэп Семяжон у 1970 годзе. У 2022 годзе ў у 117 выпуску часопіса Дзеяслоў быў упершыню надрукаваны цалкавіты пераклад паэмы «Райсн» на беларускую мову, вершаваны пераклад ажыцьцявіў беларускі паэт і перакладнік Андрэй Хадановіч, а пераклад зь ідышу зрабілі Сяргей Шупа і Вольф Рубінчык. У 2022 годзе таксама выйшаў двухтомнік Мойшэ Кульбака. Першы том быу выдадзены на ідыш, мове арыгіналу; у другі том уключылі лацінскую трансьлітарацыю вершаў ды іх пераклад на беларускую мову.

На расейскую мову твор пераклаў ураджэнец Менску Аляксандар Рывін. На ангельскую мову Райсн пераклаў Леанард Вольф.

Ушанаваньне памяці

• У 1950-я габрэйскі знакаміты паэт Герц Гросбард выпусьціў плястынкі з найграньнем тэкстаў клясычных твораў габэйскай літаратуры XІX-ХХ стагодзьдзя на ідышы. На другой зь дзесяці пласьцінак ёсьць урывак паэмы Райсн. Гросбард чытае на літаратурным, літоўскім вымаўленьні, у той час, як Кульбак пісаў у беларускім вымаўленьні: усе ой у арыгінале гучаць як эй.
• У 2014 г. выйшаў музычны альбом гурта «Літвакус», названы «Райсн» у гонар знакамітай паэмы.

Вонкавыя спасылкі

• Райсн, вершаваны пераклад Андрэя Хадановіча, пераклад зь ідышу Сяргея Шупы і Вольфа Рубінчыка, пераклад апублікаваны ў 117 выпуску часопіса Дзеяслоў, с. 148—159.
• Райсн арыгінал на ідыш.
• Райсн на ангельскай мове, пераклад Леанарда Вольфа, а таксама частковы пераклад Язэпа Семяжона на беларускую мову.
• Art.Context. Андрэй Хадановіч, Весна Вашко, Сяргей Шупа Андрэй Хадановіч і Сяргей Шупа чытаюць урывак з паэмы Райсн.