Ірэдэнтызм

Агмені італьянскага ірэдэнтызму ў 1919 годзе

Ірэдэнты́зм (ад па-італьянску: irredento — «нявызвалены») — палітыка дзяржавы, партыі або палітычнага руху па аб’яднаньні народу, нацыі, этнасу ў рамках адзінае дзяржавы. Выяўляецца ў этнічнай мабілізацыі, пры якой уздымаецца пытаньне пра ўзьяднаньне тэрыторыі, на якой мешкае ірэдэнта, з тытульнаю дзяржаваю, у якім іх этнас складае большасьць.

Першапачаткова ірэдэнтызмам называўся нацыяналістычны рух у Італіі напрыканцы XIX — пачатку XX старочча, накіраваны на далучэньне да Італіі памежных тэрыторыяў Аўстра-Вугоршчыны з італьянскім насельніцтвам — Трыесту, Трэнтына й іншых.

Амэрыканскі дасьледчык Джордж Брэйлі лічыць ірэдэнтызм прыватнаю формаю нацыяналізму.

Гісторыя тэрміну

У 1878 годзе Мэноцьці Ґарыбальдзі заснаваў зьвяз Ірэдэнта (па-італьянску: irredenta, «нязбаўленая»), што выступаў за далучэньне да Італьянскага Каралеўства памежных тэрыторыяў Аўстра-Вугоршчыны з італьянскім насельніцтвам: Трыесту, Трэнтына й іншых — і які паклаў пачатак італьянскаму ірэдэнтычнаму руху.

У цяперашні час тэрмінам ірэдэнта пазначаюць частку этнасу, што складае меншасьць насельніцтва ў межах дадзенае дзяржавы, але што кампактна жыве ў непасрэднай блізкасьці да дзяржавы, у якой блізкі або ідэнтычны ёй народ складае большасьць. Ґеаґрафічная блізкасьць ды кампактнасьць пражываньня адрозьніваюць ірэдэнту ад дыяспары. Але, як і дыяспары, ірэдэнты спабуюць ствараць сетку сацыяльных інстытутаў для падтрымкі й розьвітку як сваёй уласнай супольнасьці, так і яе сувязяў з суседняю большасьцю і/або іншымі ірэдэнтамі. Заразом ірэдэнты звычайна хваравіта ўспрымаюць хоць якія замахі ўраду большасьці на свае правы, бо лічаць сябе аўтахтоннымі мешканцамі тэрыторыі, якую яны займаюць. Калі выпадкі дыскрымінацыі прымаюць сыстэматычны характар, у асяродзьдзі ірэдэнтаў узьнікае рух за ўзьяднаньне з тэрыторыяю этнічнае большасьці — ірэдэнтызм (паняцьце гістарычная бацькаўшчына ў адносінах да апошняе тут не заўсёды дастасавальнае празь перакройку межаў, акупацыі, дэпартацыі асыміляцыі і да т. п.).

Працэс

Ірэдэнтызм можа быць ініцыяваны як палітычна актыўнымі чальцамі самое ірэдэнты, гэтак і па-экспансіянісцку або рэваншысцку наладжанымі прадстаўнікамі тытульнае нацыі ў дзяржаве большасьці. Мэтады барацьбы за ўзьяднаньне могуць насіць розны характар і не заўсёды сканчаюцца пасьпяхова. У выпадку паразы частка ірэдэнты можа абраць шлях рэпатрыяцыі. Варта адзначыць, што далёка ня ўсе ірэдэнты схільныя падтрымліваць ідэю ўзьяднаньня зямлі, на якой яны мешкаюць, зь зямлёю іх тытульнае дзяржавы па эканамічных і іншых прычынах.

Клясычныя прыклады ірэдэнтаў

• Вугорцы ў Румыніі, ва Ўкраіне
• Казахі ў Расеі, Манґоліі, Кітаі, Узбэкістане
• Узбэкі ў Кыргыстане, Аўґаністане
• Расейцы ва Ўкраіне
• Палякі ў Летуве
• Беларусы ў Летуве, Расеі (Старадубшчына, Смаленшчына, Севершчына), на Беласточчыне, Краслаўшчыне

Дыяспара ці ірэдэнта?

У адрозненьне ад дыяспары, чальцы якое расьсеяна пражываюць на тэрыторыі аддаленых ад іх гістарычнае бацькаўшчыны дзяржаваў, чальцы ірэдэнты, як правіла, кампактна расьселеныя ў дзяржавах, што мяжуюць зь іхняю гістарычнаю бацькаўшчынаю, асабліва высокая іхняя канцэнтрацыя ў памежных, сумежных тэрыторыях (напрыклад, раней так пражывалі фольксдойчэ ў Чэхаславаччыне (Судэты) ды Польшчы (Сылезыя, Польскі калідор)).

Прыклад адрозьненьняў між дыяспараю ды ірэдэнтаю:

• Беларусы ў Летуве (ірэдэнта) — Беларусы ў Казахстане (дыяспара)
• Украінцы на Кубані (ірэдэнта) — Украінцы ў ЗША (дыяспара)
• Ліцьвіны Севершчыны (ірэдэнта) — Беларусы ў Арґентыне (дыяспара)

Глядзіце таксама

• Аншлюс
• Італьянскі ірэдэнтычны рух
• Ультранацыяналізм

Літаратура

расейскаю моваю

• Ирредентизм // Вялікі энцыкляпэдычны слоўнік.
• Ирредентизм // Савецкая гістарычная энцыкляпэдыя. / Пад рэд. Яўгена Жукава. — М.: Савецкая энцыкляпэдыя, 1973—1982.

італьянскаю моваю

• Sandonà A. L’irredentismo nelle lotte po­litiche e nelle contese diplomatiche italo-aus­triache. Bologna, 1932—1938. Vol. 1-3;