Ян Гаштольд

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Ян Гаштольд
лац. Jan Gaštold / Haštold

Герб «Габданк»
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся 1383
Памёр 1458
Род Гаштольды
Бацькі Андрэй Гаштольд
NN Бучацкая[d]
Жонка Дарота з Завішаў
Альжбета з Друцкіх-Трабскіх
Дзеці Войцех, Марцін, Юры, Марыя, Аляксандра, Марына

Ян Гаштольд (Івашка Гаштольдавіч; да 1383, Геранёны — 1458, Вільня) — дзяржаўны дзяяч Вялікага Княства Літоўскага. Намесьнік смаленскі (1436—1440), ваявода троцкі (1440—1443) і віленскі1443). На Гарадзельскай уніі атрымаў герб «Габданк».

Апрача Геранёнаў у Ашмянскім павеце, валодаў атрыманымі ад вялікіх князёў Меднікамі і Дзевянішкамі ў Віленскім павеце, Тракелямі ў Лідзкім павеце, Тыкоцінам на Падляшшы, Дарагабужам у Смаленскай зямлі, Палоннай на Валыні. Быў старостам дарсунішкаўскім (1422).

Імя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Гасьцівалд, пазьней Гастальд або Гаштальд (Gastivald, Gastaldius[1], Gastold[2]) — імя германскага паходжаньня[3]. Іменная аснова -гаст- (-каст-, -гест-) (імёны ліцьвінаў Гасьціла, Гестар, Каштарт; германскія імёны Gastila, Gaster, Kastert) паходзіць ад гоцкага і германскага gasts 'госьць, вандроўнік', а аснова -валд- (-алд, -олт) (імёны ліцьвінаў Геральт, Левалт, Рамвольт; германскія імёны Gerwald, Lewolt, Romuald) — ад гоцкага і германскага waldan 'валодаць, гаспадарыць' або wulþus 'слава, мажнасьць'[4].

Адпаведнасьць імя Гастаўт (Гайстаўт) германскаму імю Gastaldius (Castaldius, Castald) сьцьвердзіў францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў[1][5]. Германскае паходжаньне імя Гаштольд (Gasztołt, Gastoldus, Gastawdus, Gastowdus) таксама сьцьвярджае этымалягічны слоўнік старапольскіх асабовых імёнаў, выдадзены Польскай акадэміяй навук[2].

Варыянты імя ў гістарычных крыніцах: Gastolt (17 жніўня 1404 году)[6]; cum Johanne Gastoldi[7], Johannes Gastoldi[8], Johannem Gastoldi[9] (2 кастрычніка 1413 году); Iwaschko Gastoldus (22 чэрвеня 1431 году)[10]; pro Gastoldo (26 ліпеня 1432 году)[11]; Кгастовтъ[12] (27 верасьня 1432 году)[13]; Gastolth (15 кастрычніка 1432 году)[14]; Iwaszkonis Gastoldi [sigilla] (20 студзеня 1433 году)[15]; Joannes alias Gaschthowth (31 ліпеня 1433 году)[16]; Iwaschko Gadastoltowicz (27 лютага 1434 году)[17]; Iwasko alias Gasztold (19 красавіка 1437 году)[18]; воевода виленскии, панъ Иванъ Кгастовтъ (1440—1492 гады)[19]; Iwaschko Gastold (1441 год)[20]; пан Кастолтъ виленьский воевода (23 сакавіка 1443 году)[21]; воевода виленский панъ Кгастовтъ (1 чэрвеня 1445 году, 8 студзеня 1452 году)[22].

Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Зь літоўскага баярскага роду Гаштольдаў, сын Андрэя, старосты крэўскага.

Браў удзел у складаньні Мельскага міру (1422 год), у пасольстве да крыжакоў (1430 год), а таксама ў падпісаньні Скірстымонскай умовы (1431 год) з Інфлянцкім ордэнам. Быў маршалкам надворным Вітаўта і Сьвідрыгайлы ў 1426—1435 гадох.

Падтрымаў Сьвідрыгайлу ў ягоным змаганьні супраць Ягайлы, а ў 1432 годзе — Жыгімонта Кейстутавіча ў змаганьні супраць Сьвідрыгайлы. У 1433 годзе атрымаў ад апошняга прывілей на 26 вёсак і мястэчка Тыкоцін.

У 1440 годзе ачоліў групоўку магнатаў, якая дамагалася абраньня вялікім князем сына Ягайлы Казімера, стаў ягоным выхавальнікам і фактычна кіраваў дзяржавай. У 1444 годзе дамогся вяртаньня да ВКЛ Падляшша. Быў актыўным прыхільнік незалежнасьці Літвы і далучэньня да яе Валыні і Падольля.

Па абраньні Казімера каралём польскім (1446 год) перайшоў у апазыцыю да яго. Рыхтаваў пляны да дзяржаўнага перавароту[23].

Першы раз ажаніўся з Даротай Завішанкай, другі — з Альжбетай Друцкай-Трабскай. Меў сыноў Войцеха, Марціна і Юрыя, а таксама дачок Марыю, Аляксандру і Марыну.

Мова і культура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

Да актаў Мельнскага міру (1422 год), Гарадзенскай уніі (1432 год) і Гарадзенскай умовы (1434 год) прывесіў пячаці з лацінамоўнымі гатычнымі надпісамі[24][25]:

+ s(igillum) · johannis · gastoldi + + ·
ihannis de sgorano
s dom iohis de…

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

  1. ^ а б Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 103.
  2. ^ а б Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 7: Suplement. Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii. — Kraków, 2002. S. 24.
  3. ^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 605.
  4. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 17.
  5. ^ Schmittlein R. Les noms d’eau de la Lituanie (suite) // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1964. P. 82.
  6. ^ Русско-ливонские акты. — СПб, 1868. С. 118.
  7. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 54.
  8. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 57.
  9. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 69.
  10. ^ Liv-, Esth- und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. Bd. 8. — Riga; Moskau, 1884. S. 273.
  11. ^ Полехов С.В., Наумов Н.Н. Татарская тематика в переписке сановников Тевтонского ордена. 1431–1432 гг. // Золотоордынское обозрение. 2020. Т. 8. № 4. С. 799.
  12. ^ Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 6.
  13. ^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 327.
  14. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 81.
  15. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 94.
  16. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 1: 1387—1468. — Kraków, 1932. S. 146.
  17. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 105.
  18. ^ Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji Wilenskiej. T. 1, z. 3: 1501—1507. — Kraków, 1948. S. 748.
  19. ^ Lietuvos Metrika. Knyga 3 (1440—1498). — Vilnius, 1998. P. 39.
  20. ^ Собрание древних грамот и актов городов: Вильны, Ковна, Трок, православных монастырей, церквей и по разным предметам: Ч. 1. — Вильно, 1843. С. 9.
  21. ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 39.
  22. ^ Archiwum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie. T. 1, 1366—1506. — Lwów, 1887. S. 48, 237.
  23. ^ Пазднякоў В. Гаштольды // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 518.
  24. ^ Dokumenty strony polsko-litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 roku. — Poznań, 2004. S. 91.
  25. ^ Akta unji Polski z Litwą, 1385—1791. — Kraków, 1932. S. 78, 100.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]