Крэўскі замак

Помнік абарончай архітэктуры
Крэўскі замак
Крэўскі замак
Краіна	Беларусь
Вёска	Крэва
Каардынаты	54°18′34″ пн. ш. 26°16′56.7″ у. д.
Заснавальнік	Гедымін
Статус	Дзяржаўны сьпіс гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь
Крэўскі замак на мапе Беларусі Крэўскі замак
Крэўскі замак на Вікісховішчы

Крэўскі замак — помнік архітэктуры XIV стагодзьдзя ў Крэве, рэзыдэнцыя гаспадароў Вялікага Княства Літоўскага. Уваходзіў у лінію фартыфікацыяў Ліда — Наваградак — Меднікі — Трокі. Знаходзіцца ў цэнтры колішняга мястэчка, на беразе ракі Краўлянкі пры ўтоку ручая Шляхцянкі. Твор гатычнай архітэктуры ВКЛ. Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гістарычна-культурных каштоўнасьцяў Беларусі.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Плян замка, XIX ст.

Плян замка, 1827 г.

Мураваны замак у Крэве збудавалі па 1338 годзе на загад вялікага князя Альгерда на месцы старога драўлянага замка. Новы замак стаў адным зь першых кастэляў у Вялікім Княстве Літоўскім. У 1345 годзе тут склалі пагадненьне паміж Альгердам і пасламі вялікага князя Кейстута пра падзел улады ў гаспадарстве.

У Крэве знаходзіўся ў выгнаньні Ягайла (лістапад 1381 году), пазбаўлены стальцу праз свайго дзядзьку Кейстута. 12 чэрвеня 1382 году прыхільнікі Ягайлы зладзілі пераварот у Вільні, занялі Трокі. Кейстут з сынам Вітаўтам і войскам прыехаў пад замак на перамовы, дзе іх захапілі ў палон. 15 жніўня 1382 году ў падзямельлі Княскай вежы на загад Ягайлы задушылі Кейстута. Вітаўта Ягайла пратрымаў пэўны час у замкавай вязьніцы.

14 жніўня 1385 году ў замку выпрацоўваліся ўмовы Крэўскай уніі, якая злучыла на больш за чатыры стагодзьдзі Вялікае Княства Літоўскае і Каралеўства Польскае. У 1433 годзе замак заняў князь Сьвідрыгайла, які ваяваў за сталец з князем Жыгімонтам Кейстутавічам.

У 1503—1506 гадох замак неаднаразова атакавалі крымскія татары, якія часткова пашкодзілі яго. У 1518 вядомы дыплямат Жыгімонт Гербэрштайн адзначаў, што Крэва — места «з пакінутым замкам». У 1519 годзе замак захапілі і зьнішчылі маскоўскія войскі.

У 1564 годзе вялікі князь Жыгімонт Аўгуст падараваў замак князю Андрэю Курбскаму, які ўцёк з Маскоўскай дзяржавы. Археалягічныя зьвесткі адзначаюць разбурэньні за часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў.

У замку знаходзілася рэзыдэнцыя крэўскага старосты, таксама тут збудавалі драўляную ратушу. На мяжы XVII і XVIII ст. замкавая размалёўкі часткова перапісалі ў тэхніцы тэмпэрнага малярства.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Замак да (1916 г.) і па (1917 г.) руйнаваньні расейскай артылерыяй

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Крэва апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, пачаўся заняпад замка. У канцы XVIII і XIX стагодзьдзях яго часткова разабралі.

За часамі Першай сусьветнай вайны замак знаходзіўся на лініі фронту паміж войскамі Нямецкай і Расейскай імпэрыяў. 21 ліпеня 1917 году ў ходзе артылерыйскай атакі на нямецкія пазыцыі расейскія войскі ўшчэнт разбурылі муры замка.

Найноўшы час

У 1929 годзе ўлады міжваеннай Польскай Рэспублікі правялі кансэрвацыю руінаў замка, тады ж паўночную сьцяну ўмацавалі контрфорсам.

У 1970 годзе замак дасьледавала экспэдыцыя пад кіраўніцтвам Міхася Ткачова, у 1985 годзе — Алега Трусава і Міхася Ткачова, у 1988 годзе — Міхася Чарняўскага. Археалягічныя раскопы, сярод іншага, выявілі рэшткі кафлі і нэрвюрнай цэглы XIV ст.

У 2004 годзе студэнты-валянтэры закансэрвавалі ўваход у Княскую вежу. У 2005 годзе ўтварыўся Мясцовы дабрачынны фонд «Крэўскі замак», які ставіць за мэту спрыяньне захаваньню замка. Фонд штогод ладзіць летнікі і культурныя імпрэзы ў Крэве і іншых паселішчах. У 2019—2021 гадох праводзілася кансэрвацыя руінаў Княскай вежы і частковае аднаўленьне прылеглых да яе сьценаў замка.

Архітэктура

Займае пясковую дзюну над балоцістым рачным поплавам. З усходу, поўдня, часткова захаду і поўначы бараніўся водам рэк, падпёртых плацінай.

У пляне мае форму няправільнай трапэцыі, зьвернутай большай асновай у напольны бок і аточанай абарончымі мурамі. Паўночная сьцяна даўжынёй 85 м, усходняя — 108,5 м, паўднёвая — 71,55 м, заходняя — 97,2 м. Муры мелі таўшчыню каля 2,5 м і вышыню да 12 м. Іх ніжняя частка да вышыні 4 м складаецца з каменю, верхняя — абкладаецца цэглай з вонкавага боку. Ад пачатку пэрымэнтрам сьценаў на вышыні 10 м ішла драўляная галерэя-памост. Абарона замка вялася праз байніцы.

Часткова захаваліся дзьве чатырохкутныя вежы, разьмешчаныя дыяганальлю на кутох замка. Вялікая Княская, або Кейстутава вежа, амаль квадратная ў пляне (18,65 × 17 м) выступае за пэрымэтар абарончых муроў. У вежы было ня менш за 4 паверхі і склеп-вязьніца ў сутарэньнях, пераходы паміж паверхамі існавалі ў тоўшчы сьценаў. Княскія пакоі разьмяшчаліся на другім паверсе, дзе вокны значна большыя і шырэйшыя, чым на астатніх паверхах. Трэці паверх выконваў абарончыя функцыі. Вежа пры таўшчыні сьценаў 3 м мела вышыню большую за 25 м. Вышыня колішніх паверхаў вежы дасягала 4,8—5 м. Жылыя памяшканьні аздабляліся фрэскавай размалёўкай.

На стыку ўсходняй і паўднёвай сьценаў, з боку замкавага двара, знаходзіцца Малая вежа (11 × 10,65 м), якая таксама мела чатыры паверхі. Вышыня колішняга першага паверху — 3,5 м, другога — 2,3 м, трэцяга — ня менш за 3 м.

Уяздная брама знаходзілася ў паўднёва-ўсходняй сьцяне. У паўднёвай сьцяне існаваў запасны выхад-праём. Заходнюю сьцяну ля самага долу праразае яшчэ адзін праём сьпічастай формы, які мае вышыню каля 2,5 м і шырыню 2,25 м. У ім, з усяго відаць, была запасная брама замка.

На замкавым двары разьмяшчалася кузьня, жылыя пабудовы.

Галерэя

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  XIX ст.
• 
  1827 г.
• 
  1839 г.
• 
  Н. Орда, 1875—1877 гг.

• 
  Паводле Н. Орды, 1877 г.
• 
  Паводле Н. Орды, 1882 г.
• 
  Я. Камароўскі, 1892 г.
• 
  Я. Камароўскі, 1893 г.

• 
  Я. Камароўскі, 1893 г.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1896 г.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897 г.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897 г.

• 
  Б. Тамашэвіч, 1897 г.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897 г.
• 
  Б. Тамашэвіч, 1897 г.
• 
  Ф. Рушчыц, 7 студзеня 1899 г.

• 
  Ф. Рушчыц, 1899 г.
• 
  Ф. Рушчыц, 1899 г.
• 
  Ф. Рушчыц, 24 красавіка 1900 г.
• 
  Ф. Рушчыц, 1900—1904 гг.

• 
  1915—1916 гг.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.

• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.

• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  Я. Драздовіч, 1929 г.
• 
  1938 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  С. Флёры, 1900 г.
• 
  С. Флёры, 1900 г.
• 
  Т. Ходзька, 1905 г.
• 
  Т. Ходзька, 1905 г.

• 
  1907 г.
• 
  Я. Булгак, 1910 г.
• 
  Я. Булгак, 1910 г.
• 
  Я. Булгак, 1910 г.

• 
  Ю. Ядкоўскі, 1910 г.
• 
  С. Статкоўскі, 1912 г.
• 
  С. Статкоўскі, 1912 г.
• 
  Я. Булгак, да 1915 г.

• 
  Я. Булгак, да 1915 г.
• 
  Я. Булгак, да 1915 г.
• 
  1915 г.
• 
  1915 г.

• 
  1915—1916 гг.
• 
  1915—1916 гг.
• 
  1915—1916 гг.
• 
  1915—1917 гг.

• 
  1915—1917 гг.
• 
  1915—1917 гг.
• 
  1915—1917 гг.
• 
  1915—1917 гг.

• 
  1915—1917 гг.
• 
• 
  16 жніўня 1916 г.
• 
  верасень 1916 г.

• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.

• 
  да 1918 г.
• 
  1917 г.
• 
  1917 г.
• 
  1917 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд з Юр'еўскай гары, 2008 г.
• 
  Княская вежа, 2014 г.
• 
  Княская вежа па кансэрвацыі, 2020 г.
• 
  Мур па частковым аднаўленьні, 2021 г.

Літаратура

• Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Менск: Беларус. энцыкл., 1993. — 620 с.: іл. ISBN 5-85700-078-5.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Дзярновіч А. Заняпад ці трансфармацыя? Эвалюцыя статуса Крэўскага замка ў XIV—XVII ст. (па выніках гістарычна-археалагічных даследаванняў) // Замкі, палацы і сядзібы ў кантэксце еўрапейскай культуры: Зб. навук. арт. / Мін. культ. РБ, Замкавы комплекс «Мір». — Менск: Медысонт, 2013. — С. 23—29.
• Ткачоў М. Замкі Беларусі. — Менск: Полымя, 1977. — 82 с.: іл.

Вонкавыя спасылкі

Аб’ект Дзяржаўнага сьпісу гісторыка-культурных каштоўнасьцяў Рэспублікі Беларусь, шыфр  412Г000602

• Крэўскі замак , Radzima.org
• Афіцыйны сайт мясцовага дабрачыннага фонду «Крэўскі замак»
• Кастусь Лашкевіч, Топ-10 помнікаў гісторыі і архітэктуры, якія патрабуюць аднаўленьня, TUT.BY