Крымская Народная Рэспубліка

	Крымскія татары
	Дыяспара; Баўгарыя · Румынія · Турэччына; ЗША · Узбэкістан
	Рэлігія; Іслам · Сунізм
	Блізкія этнасы; Караімы · Крымчакі · Урумы
	Мовы да дыялекты; Крымскататарская · Турэцкая; Караімская · Крымчацкая · Урумская
	Гісторыя; Полаўцы ; Ханства (1441—1783); Таўрыйская вобласьць (1783—1796); Таўрыйская губэрня (1802—1917); Народная Рэспубліка (1917—1918); АССР (1921—1945); Дэпартацыя (1945—1989); Аўтаномная Рэспубліка (з 1991); Расейская акупацыя (з 2014)
	Асобы; Ісмаіл Гаспрынскі; Наман Чэлебіджыхан; Мустафа Джамілеў; Пісьменьнікі
	Сымбалі; Сьцяг · Герб · Гімн
	Іншае; Сюргюн · Ханы Крыму; Курултай · Мэджліс; (Нацыянальная партыя); Крымскататарская літаратура; Радыё «Мейдан» · Тэлеканал «АТР»; Наўрэз · Кардашлік

	Крымская Народная Рэспубліка; па-крымскататарску: Qırım Halq Cumhuriyeti, قريم خالق جمهوريات‎
Сьцяг	Герб
Афіцыйная мова	Крымскататарская
Сталіца	Бахчысарай
Форма кіраваньня	Рэспубліка

Крымская Наро́дная Рэспу́бліка (па-крымскататарску: Qırım Halq Cumhuriyeti, قريم خالق جمهوريات‎) — дзяржаўнае ўтварэньне на Крымскім паўвостраве, што было абвешчана ў сьнежні 1917. Фактычна рэспубліка не адбылася, паколькі ў студзені 1918 уладу на паўвостраве захапілі бальшавікі. Крымская Народная рэспубліка была адным зь першых у сьвеце праектаў дэмакратычнай рэспублікі сярод мусульман.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Лютаўская рэвалюцыя 1917 году, апроч іншага, прывяла да актывізацыі і арганізацыйнаму фармаваньню нацыянальна-дэмакратычных рухаў нацыянальных ускраін Расеі.

У сакавіку 1917 году ў Сімфэропалі прайшоў Усекрымскі мусульманскі зьезд, на якім паўтаратысячны дэлегатскі корпус абраў пастаянны ворган — Мусульманскі выканаўчы камітэт (Мусвыканкам) з 50 чалавек ^[1].

Старшынём Мусвыканкаму быў абраны былы настаўнік, салдат С. Д. Хататаў. Ключавыя пасады занялі Наман Чэлебіджыхан (часовы камісар духоўнага праўленьня і адначасова Таўрычны муфтый) і Джафэр Сэйдамэт (камісар Вакуфнай камісіі)^[1]^[2].

Мусвыканкам актыўна прыступіў да кіраваньня ўнутраным жыцьцём крымскіх татараў: рыхтаваліся зьмены ў сфэры адукацыі, выпускаліся газэты, рабіліся крокі па стварэньні крымскататарскіх ввайсковых частак, ўсталёўваліся сувязі зь іншымі нацыянальнымі рухамі на тэрыторыі Расейскай імпэрыі^[3]

Першым пастановай Мусульманскага камітэту стала пастанова аб народнай асьвеце, і толькі ў другую чаргу ён паклапаціўся аб стварэньні ўзброенай падтрымкі — мусульманскіх добраахвотніцкай частак. Татарская батальён быў прызнаны законнай рэвалюцыйнай часткай Усерасейскім Часовым урадам, які нават павялічыў яго, перавёўшы для гэтага ў Сімфэропаль запасную частку коннага татарскага палка^[1].

1-2 кастрычніка 1917 г. (паводле старога стылю) на зьезьдзе прадстаўнікоў крымскататарскіх арганізацыяў, скліканым Мусвыканкамам, была прынятая пастанова аб тым, што ў тагачаснай сытуацыі, пытаньне пра далейшы лёс Крыма павінен вырашаць Курултай крымскіх татар. Курултай адкрыўся 26 лістапада ў ханскім палацы ў (Бахчысараю). Ён узяў на сябе ўсе паўнамоцтвы Мусульманскага выканкаму, абвясьціў аднаўленьне Крымскай дзяржаўнасьці па прынцыпе народнай рэспублікі/Канстытуцыйнай манархіі, пасьля чаго абвясьціў сябе парлямэнтам Крымскага дзяржавы. Наман Чэлэбіджыхан узначаліў урад.

Урад Крыма абапіралася на ўзброеныя сілы «Крымскага рэвалюцыйнага штабу», утворанага ў лістападзе 1917 гаду Мусвыканкама. Іншыя народы шматнацыянальнага Крыму таксама далучыліся да фармаваньня крымскіх вайсковых сіл. З самага пачатку працэсу стварэньня татарскіх нацыянальных частак у сяброўскія адносіны зь Сімфэропальскім мусульманскім салдацкім камітэтам увайшоў ўкраінскі Полк імя гэтмана Дарашэнка. Ад грэкаў і расейцаў паступіла прапанова сфармаваць 3-ці Крымскі конны полк з выхадцаў Крыму ўсіх нацыянальнасьцяў, акрамя татараў. Ужо ў студзені 1918 г. быў створаны дывізіён гэтага палка. Добраахвотнікі палка коней прыводзілі з сабой. У пачатку 1918 году былі сфармаваны таксама грэцкі батальён, габрэйскі атрад, армянская і польская роты. У Крымскіх войсках служылі таксама францускія вайскоўцы, а менавіта авіятары пад камандаваньнем палкоўніка Монтэрэе.

Мусульманскі корпус генэрала Мацьвея Сулькевіча так і ня быў пераведзены ў Крым, да канца свайго існаваньня застаючыся на Румынскім фронце ва ўмовах поўнага развалу арміі, баёў з бальшавікамі і румынскай акупацыяй. Пасьля наступу аўстра-вугорскай арміі ў сакавіку 1918 г. корпус быў разброены аўстрыйцамі каля Ціраспаля. Сам Сулькевіч з часткай салдат корпусу, крымскімі татарамі, змог прыехаць у Крым толькі ў красавіку 1918 г., калі там ужо знаходзіліся часткі нямецкага войска^[4].

Спрабуючы ўзяць пад свой кантроль увесь паўвостраў, 11 (24) студзеня 1918 году ўрад накіраваў падначаленыя яму войскі на Севастопаль, якія ў ходзе баёў 12 (25)- 13 (26) студзеня з чырвонымі пацярпелі паразу. Пасьля гэтага, 14 (27) студзеня пры падтрымцы Севастопальскага атраду чырвонаармейцаў і маракоў Чарнаморскага флёту татарскія фармаваньні былі выбітыя з Сімфэропаля. Д. Сейдамэт уцёк у Турцыю, Наман Чэлэбіджыхан быў арыштаваны і 23 лютага ў Севастопалі без суду забіты матросамі, а яго цела было выкінутае ў Чорнае мора ^[5].

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ ^а ^б ^в Возгрин В. Е. Исторические судьбы крымских татар
^ А. С. Айвазов. История национального движения в Крыму
^ Эльведин Чубаров. Курултай крымскататарскага народу:вытокі і скліканьне нацыянальнага з'езду. Афіцыйны сайт Меджліса крымскотатарского народа
^ Папакин А. Татарскія воінскія фармаваньні ў Крыме (лістапад 1917 - студзень 1918 гг.) // Military Крым. - 2010. - № 15. - С. 22-24.
^ Зарубин, А. Г., Зарубин, В. Г. Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму. — 1-е. — Симферополь: Антиква, 2008. — 728 с. — 800 экз. — ISBN 978-966-2930-47-4

[возгр-1] а ^б ^в Возгрин В. Е. Исторические судьбы крымских татар

[история-2] А. С. Айвазов. История национального движения в Крыму

[курултай-3] Эльведин Чубаров. Курултай крымскататарскага народу:вытокі і скліканьне нацыянальнага з'езду. Афіцыйны сайт Меджліса крымскотатарского народа

[4] Папакин А. Татарскія воінскія фармаваньні ў Крыме (лістапад 1917 - студзень 1918 гг.) // Military Крым. - 2010. - № 15. - С. 22-24.

[5] Зарубин, А. Г., Зарубин, В. Г. Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму. — 1-е. — Симферополь: Антиква, 2008. — 728 с. — 800 экз. — ISBN 978-966-2930-47-4

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]