Жыгімонт Ваза

	Жыгімонт Ваза; лац. Žygimont Vaza
кароль і вялікі князь[d]
	Жыгімонт Ваза. Невядомы мастак, XVI ст.
Кароль польскі
	19 жніўня 1587 — 30 красавіка 1632
Каранацыя	27 сьнежня 1587
Папярэднік	Стэфан Баторы
Наступнік	Уладзіслаў Ваза
Вялікі князь літоўскі
	19 жніўня 1587 — 30 красавіка 1632
Каранацыя	27 сьнежня 1587
Папярэднік	Стэфан Баторы
Наступнік	Уладзіслаў Ваза
Кароль Швэцыі
	17 лістапада 1592 — 24 ліпеня 1599
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	20 чэрвеня 1566, Грыпсгольм
Памёр	30 красавіка 1632 (65 гадоў), Варшава
Пахаваны	Катэдра сьвятых Станіслава і Вацлава;
Нашчадкі	Уладзіслаў Ваза, Ян Казімер, John Albert Vasa[d], Karol Ferdynand Vasa[d], Alexander Charles Vasa[d], Anna Catherine Constance Vasa[d] і Anne Marie Vasa[d]
Дынастыя	Вазы
Жонка	Ганна Габсбург; Канстанцыя Габсбург
Бацька	Юган III Ваза
Маці	Кацярына Ягелонка
Узнагароды
Подпіс

Жыгімонт Ваза, Жыгімонт IV^[6]^[a] (20 чэрвеня 1566, Грыпсгольм у Швэцыі — 30 красавіка 1632, Варшава) — кароль польскі і вялікі князь літоўскі (1587—1632), кароль швэдзкі (1592—1599, тытулярны кароль да 1632). Заснавальнік фактычнай дынастыі Вазаў у Рэчы Паспалітай, пляменьнік па кудзелі апошняга манарха краіны з роду Ягелонаў Жыгімонта ІІ Аўгуста (1548—1572).

Імя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Асноўны артыкул: Жыгімонт

Зігімунд, Зігімунт, Зігісмунд або Зігісмонд, пазьней Зыгмунд, Зыгмант або Жыгмант (Sigimund, Sigimunt, Sigismund, Sigismondus^[7], Siegmund, Zygmont^[8], Żygmont^[8]) — імя германскага паходжаньня^[9]. Іменная аснова сіг- (зыг-, зег-) (імёны ліцьвінаў Зігібут, Зыгел, Зыгер; германскія імёны Sigibot, Sigel, Siger) паходзіць ад гоцкага і бургундзкага sigus 'перамога'^[10], а аснова -мунд- (-мунт-, -монт-) (імёны ліцьвінаў Монтгерд, Валімонт, Скірмунт; германскія імёны Mundgerd, Walmont, Sciremunt) — ад германскага *mundô 'рука, абарона, крэўнасьць'^[11] або гоцкага munds 'моц розуму, імкненьне', mundrs 'гарлівы, палкі'^[10]. Такім парадкам, імя Жыгімонт азначае «перамога гарлівасьці»^[12].

Адпаведнасьць імя Жыгімонт германскаму імю Sigimund сьцьвердзілі францускі лінгвіст-германіст Раймонд Шмітляйн, які на падставе шматгадовых дасьледаваньняў прыйшоў да высноваў пра германскае паходжаньне літоўскіх уласных імёнаў^[13], і амэрыканскі лінгвіст Альфрэд Зэн^[14].

Біяграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Сын караля Швэцыі Югана III Вазы і Кацярыны Ягелонкі, дачкі Жыгімонта Старога. 3 1568 году спадчыньнік швэдзкага стальцу.

Абраны каралём і вялікім князем на элекцыйным сойме 1587 году, пасьля сьмерці Стэфана Баторыя, дзякуючы падтрымцы Ганны Ягелонкі, канцлера і гетмана вялікага кароннага Яна Замойскага. Перамог іншага кандыдата, аўстрыйскага эрцгерцага Максыміляна. Але на элекцыйным сойме не было паслоў ад Вялікага Княства Літоўскага. Каб дамагчыся падтрымкі сваёй кандыдатуры ў Вялікім Княстве 28 студзеня 1588 году зацьвердзіў асабістым прывілеем новую рэдакцыю Статуту, на што ня меў фармальных паўнамоцтваў бяз згоды сойму.

Унутраная палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Намагаўся аднавіць пазыцыі каталіцкай царквы ў Рэчы Паспалітай, але гэта не дало жаданых вынікаў. Падтрымаў Берасьцейскую унію 1596 году. Але мусіў спрыяць прыняцьцю пастановаў соймаў Рэчы Паспалітай 1609, 1618 і 1631 гадоў, якія гарантавалі правы праваслаўных.

Паралельна гэтаму ў 1592 г. быў каранаваны як кароль Швэцыі, але праз пасьлядоўную пракаталіцкую палітыку імкліва нажыў апазыцыю ў краіне, дзе актыўна адбывалася Рэфармацыя. У выніку ў 1599 г. быў дэтранізаваны, хоць да самой сьмерці фармальна заставаўся каралём Швэцыі і перадаў гэты тытул сынам, Уладзіславу IV і Яну ІІ Казімеру (гл. ніжэй), што ў пэрспэктыве разам з прадаўжэньнем прэтэнзіяў Жыгімонта да швэдзкага стальцу спрычынілася ў тым ліку да сутыкненьняў са Швэцыяй за Інфлянты.

Збліжэньне Жыгімонта Вазы з Габсбургамі выклікала ў Польшчы незадавальненьне большасьці шляхты. Кароль стварыў вакол сябе кола зь езуітаў, іншаземцаў і шэрагу магнатаў.

Намаганьні Жыгімонта Вазы ўвесьці ў Рэчы Паспалітай абсалютную манархію, перадачу стальцу ў спадчыну, спробы зьменшыць ролю паслоў соймавых выклікалі незадавальненьне шляхты, якія выліліся ў соймавы крызіс 1605—1607 гг. і Рокаш 1606—1608 гадоў пад кіраўніцтвам кракаўскага кашталяна Мікалая Зэбжыдоўскага і падчашага ВКЛ Януша Радзівіла. Пасьля разгрому каралеўскай арміяй пад кіраўніцтвам Янам Каралем Хадкевічам узброенных сіл ракашанаў у Гузаўскай бітве 1607 г. і супакаеньня Я. Радзівіла ў ВКЛ у чэрвені 1608 г. сойм 1609 г. пацьвердзіў шляхецкія вольнасьці, непарушнасьць абраньня караля і несупынную прысутнасьць сэнатараў дзеля кантролю за ягонымі дзеяньнямі.

Вонкавая палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Арыентаваўся на Габсбургаў і Сьвятую Рымскую імпэрыю, што замацавалі два шлюбы з аўстрыйскімі эрцгерцагінямі, сёстрамі, Ганнай і Канстанцыяй.

У 1592 годзе пасьля сьмерці Югана III заняў швэдзкі сталец. Палітыка аднаўленьня пазыцыяў каталіцкай царквы ў Швэцыі цалкам правалілася. У 1599 годзе швэдзкая пратэстанцкая групоўка скінула яго са стальцу і абрала рэгентам, а з 1604 году і каралём, яго дзядзьку Карла IX. Да канца свайго жыцьця Жыгімонт Ваза імкнуўся вярнуць сабе швэдзкую карону, уцягнуўшы Рэч Паспалітую ў доўгі канфлікт са Швэцыяй.

Падтрымліваў прапанову групоўкі магнатаў і шляхты аб ажыцьцяўленьні аб’яднаньня Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай на правах трэцяга ўдзельніка фэдэрацыі разам з Польшчай і Вялікім Княствам. Падтрымаў Ілжэдзьмітрыя І, Ілжэдзьмітрыя IІ, даваў ім дапамогу і дазволіў вэрбаваць войска ў Вялікім Княстве і Польшчы. Пасьля некаторых ваганьняў у 1610 г. пагадзіўся на наданьне свайму сыну, Уладзіславу IV, тытулу расейскага цара.

У 1600 годзе пачаў вайну Рэчы Паспалітай са Швэцыяй. Войска Рэчы Паспалітай атрымала перамогу ў Кірхгольмскай бітве 1605 году, аднак скарыстаць посьпех з прычыны малалікасьці ня здолела, і вайна працягвалася. Пасьля запрашэньня царом Васілём Шуйскім у Маскоўшчыну швэдзкага корпусу дзеля барацьбы з войскамі Лжэдзьмітрыя II пачаў вайну Рэчы Паспалітай з Маскоўскай дзяржавай 1609—1618 гадоў. У выніку паразы маскоўскага войска каля Клушына ў 1610 годзе Васіль Шуйскі быў скінуты са стальцу, маскоўскія баяры і месьцічы абвясьцілі царом сына Жыгімонта Вазы — Уладзіслава^[15].

Жыгімонт Ваза спрабаваў праводзіць актыўную палітыку на поўдні. Падтрымліваў імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі супраць Чэхіі і Трансыльваніі, што выклікала несупынныя напады на Ўкраіну і поўдзень Польшчы хаўрусьнікаў Трансыльваніі крымскіх татараў і туркаў. У 1620 годзе польскае войска разьбілі туркі каля Цацоры. Але ў Бітвы пад Хоцінам 1621 году войска Рэчы Паспалітай атрымала перамогу над імі, якой аднак не скарысталася.

Вынікі кіраваньня[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Зьнешнія і ўнутраныя палітычныя пляны Жыгімонта Вазы не ўдаліся, шмат у чым яго палітыка спрыяла далейшаму заняпаду Рэчы Паспалітай і зьмяншэньню яе ролі ў эўрапейскім палітычным жыцьці^[16]^[17].

Галерэя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Творы малярства[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Творы малярства
Марцін Кобэр, каля 1590 г.
Пітэр Паўль Рубэнс, каля 1624 г.
Невядомы мастак, каля 1645 г.
Невядомы мастак, XVII ст.

Папярэднік Стэфан Баторы	Вялікі князь літоўскі 1587—1632	Наступнік Уладзіслаў Ваза
	Кароль польскі 1587—1632

Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Žygimont VAZA

Заўвагі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ ст.-бел. Жикгимонт Ваза; лац. Sigismundus III; польск. Zygmunt III Waza; швэдз. Sigismund Vasa

Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

^ Жыґімонт = Žygimont // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.
^ ^а ^б Sigismund (шв.) — 1917.
^ ^а ^б Sigismund III Vasa // Encyclopædia Britannica (анг.)
^ ^а ^б Sigismund III // RKDartists (нід.)
^ ^а ^б ^в ^г ^д ^е Östergren S. Sigismund — С. 160.
^ Насевіч В. Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў 12—18 стагоддзяў. — Менск: БелЭН, 1993.
^ Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 198.
^ ^а ^б Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 179.
^ Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1330.
^ ^а ^б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.
^ Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 180.
^ Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 23.
^ Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 102.
^ Senn A. Zur Bildung litauischer Gewässernamen // Annali. Sezione Slava. Istituto Universitario Orientale di Napoli. 2 (1959). P. 46.
^ Анатоль Грыцкевіч. Жыгімонт III // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 379.
^ Анатоль Грыцкевіч. Жыгімонт III Ваза // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 629
^ Žyhimont III Vaza // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 227.

Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1994. — Т. 2: Беліцк — Гімн. — 537 с. — ISBN 5-85700-142-0
Žyhimont III Vaza // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

[7] ст.-бел. Жикгимонт Ваза; лац. Sigismundus III; польск. Zygmunt III Waza; швэдз. Sigismund Vasa

[1] Жыґімонт = Žygimont // Слоўнік беларускай мовы (клясычны правапіс) / Уклад. калектыў супрацоўнікаў выдавецтва «Наша Ніва». — Наша Ніва, 2001.

[_4b59a595d015eeb6-2] а ^б Sigismund (шв.) — 1917.

[_7cd063e0188ab344-3] а ^б Sigismund III Vasa // Encyclopædia Britannica (анг.)

[_a23e8b2c6fb69e77-4] а ^б Sigismund III // RKDartists (нід.)

[_8080d1a33dce2c2e-5] а ^б ^в ^г ^д ^е Östergren S. Sigismund — С. 160.

[6] Насевіч В. Генеалагічныя табліцы старадаўніх княжацкіх і магнацкіх беларускіх родаў 12—18 стагоддзяў. — Менск: БелЭН, 1993.

[8] Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l’ancienne Gaule du VIe au XIIe siècle. T. I: Les noms issus du germanique continental et les créations gallo-germaniques. — Paris, 1971. P. 198.

[SEMSNO-1997-179-9] а ^б Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 179.

[10] Förstemann E. W. Altdeutsches Namenbuch. Bd. 1: Personennamen. — Bonn, 1900. S. 1330.

[Dajlida-2019-18-11] а ^б Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 18.

[12] Kremer D. Die Germanischen Personennamen in Katalonien // Estudis romànics. Nr. 14, 1972. S. 180.

[13] Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 23.

[14] Schmittlein R. Toponymes finnois et germaniques en Lituanie // Revue internationale d’onomastique. Nr. 2, 1948. P. 102.

[15] Senn A. Zur Bildung litauischer Gewässernamen // Annali. Sezione Slava. Istituto Universitario Orientale di Napoli. 2 (1959). P. 46.

[16] Анатоль Грыцкевіч. Жыгімонт III // ЭГБ. — Мн.: 1994 Т. 2. С. 379.

[17] Анатоль Грыцкевіч. Жыгімонт III Ваза // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 629

[18] Žyhimont III Vaza // Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London, 1998. P. 227.

[1]

[6]

[a]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]