Армія Краёва
| Армія Краёва | |
| Armia Krajowa | |
 Сьцяг Арміі Краёвай | |
| Гады існаваньня | 14 лютага 1942 — 19 студзеня 1945 |
|---|---|
| Краіна | Польшча |
| Падпарадкаваньне | Польшча |
| Тып | Падпольная армія |
| Колькасьць | Каля 380 000 (1943) |
| Колеры | бела-чырвоны |
| Войны | Другая сусьветная вайна |
| Вядомыя камандзіры | Міхал Токаржэўскі-Карашэвіч, Стэфан Равецкі, Тадэвуш Камароўскі, Леапольд Акуліцкі |
Армія Краёва — кансьпірацыйны ўзброены рух польскага падпольля падчас Другой сусьветнай вайны, якая дзейнічала ва ўмовах нямецкай і савецкай акупацыяў польскай дзяржавы ў межах напярэдадні 1 верасьня 1939 году. Ставіла за мэту аднаўленьне Польшчы ў даваенных межах. Зьяўлялася наймацнейшай і найлепей арганізаванай падпольнай арміяй з тых, што дзейнічалі ў тым часе на тэрыторыі Эўропы.
Арганізацыйная структура АК[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Кіраўніцтва[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Камэндант АК — польская назва камандуючага АК.
- 14 лютага 1942 — 30 чэрвеня 1943 — генэрал Стэфан Равецкі (мянушка — «Грот»)
- 30 чэрвеня 1943 — 2 жніўня 1944 (да канца Варшаўскага паўстаньня) — генэрал Taдэвуш Камароўскі (мянушка — «Бур», польск. Bór)
- 2 жніўня 1944 — 19 студзеня 1945 — генэрал Леапольд Акуліцкі (мянушка — «Niedźwiadek»)
Тэрытарыяльная структура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
.jpg){kind=small}
.svg){kind=small}
Тэрытарыяльная арґанізацыя падзялялася на абшары (беластоцкі, львоўскі, варшаўскі права- і леваўзбрэжны таксама заходні), і саматворныя акругі для найвялікшых местаў. На пачатку 1944 год структура АК выглядала наступным чынам:
- Варшаўскі абшар
- крыптонім: «Цэґельня», «Вода», «Рака»
- Камэндант: палк. Альбін Скачынскі «Лешч»
- Падвокруг Усходні
- крыптонім: «Струґа», «Крыніца», «Гарэльня»
- Камэндант: палк. Геранім Сушчынскі «Шэліґа»
- Падвокруг Заходні
- крыптонім: «Галерава», «Гайдукі», «Цукроўня»
- Камэндант: палк. Францішак Яхнець «Раман»
- Падвокруг паўночны
- крыптонім: «Альштын», «Тухоля», «Крулявец», «Гарбарня»
- Камэндант падпалк. Зыгмунт Маршэўскі «Казімеж»
Армія Краёва на Беларусі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Пасьля далучэньня Заходняй Беларусі да БССР у 1939 годзе органы дзяржаўнай бясьпекі СССР і БССР вялі актыўную барацьбу з польскім падпольлем. Паводле зьвестак НКУС БССР, за пэрыяд з кастрычніка 1939 па ліпень 1940 у заходніх абласьцёх БССР было выяўлена і ліквідавана 109 розных паўстанцкіх арганізацыяў, якія аб’ядноўвалі 3221 удзельніка, зь якіх: 2904 палякі, 184 беларусы, 37 летувісаў і 106 чалавек іншых нацыянальнасьцяў. Адначасова вялася кампанія па высяленьні ў Сыбір, Казахстан і іншыя аддаленыя раёны краіны з заходніх абласьцей Беларусі асаднікаў, служачых лясной аховы, польскіх афіцэраў, паліцэйскіх, служачых дзяржаўных установаў, землеўласьнікаў, прадпрымальнікаў і г. д. У выніку дзейнасьці органаў бясьпекі і зьнешняй выведкі СССР польскаму падпольлю на тэрыторыі Беларусі, у асноўным актыўнай яго частцы, былі нанесены значныя страты.
Пасьля нападу Нямеччыны на СССР і акупацыі Беларусі летам 1941 урад Сікорскага і Галоўнае камандаваньне СУБ у Варшаве выкарыстоўвалі складзеныя ўмовы дзеля ўмацаваньня сваіх пазыцыяў на ўсходніх тэрыторыях былой Польшчы. Сьледам за нямецкімі войскамі ў Беларусь пацягнуліся польскія даваенныя чыноўнікі з Заходняй Беларусі і розныя дзеячы з цэнтральных раёнаў Польшчы, іншых краінаў. Многія зь іх добра валодалі нямецкай мовай, мелі рэпутацыю пакрыўджаных савецкай уладай. Сярод іх было шмат людзей, зьвязаных з эмігранцкім урадам. Неўзабаве палякі атрымалі значны ўплыў у кіраўніцтве мясцовымі дапаможнымі органамі акупацыйнага нямецкага апарату: гарадзкімі, раённымі (павятовымі) ўправамі Заходняй Беларусі, мясцовай дапаможнай паліцыяй. Акрамя палякаў на гэтыя пасады прэтэндавалі таксама і прадстаўнікі беларусаў, якія таксама разьлічвалі выкарыстаць пасады ў дапаможнай адміністрацыі як сродак легальнай барацьбы за свае інтарэсы, як пляцдарм у змаганьні за палітычны ўплыў сярод насельніцтва. Таму непазьбежна ўзьнікаў востры канфлікт паміж польскімі і беларускімі дзеячамі. Апошнія былі перашкодай як для польскага, так і для савецкага падпольля. Пачалася жорсткая барацьба на вынішчэньне адзін аднаго як уласнымі рукамі, так і з дапамогай немцаў.
На тэрыторыі Беларусі існавалі тры акругі АК: Наваградзкая, Палеская і Віленская, а таксама інспэктарат Горадні, якія падпарадкоўваліся абшару АК Беласток.
На тэрыторыі Заходняй Беларусі савецкае і польскае падпольле пэўны час суіснавалі даволі мірна, часам падтрымлівалі саюзьніцкія адносіны: абменьваліся інфармацыяй пра абстаноўку на франтах вайны, а таксама аб становішчы ў сваіх раёнах дзеяньня, дамаўляліся аб супольных дзеяньнях пад час карных экспэдыцый гітлерцаў і г. д. Так, створаны вясной 1943 у раёне возера Нарач аддзел А. Бужынскага («Кміціца») ўдзельнічаў у баявых апэрацыях разам з партызанскай брыгадай, якой кіраваў Ф. Маркаў. Разам яны правялі шэраг апэрацыяў па разгроме нацысцкіх гарнізонаў.
Асноўная частка польскага падпольля падтрымлівала і выконвала ўказаньні і ўстаноўкі Лёндану і Варшавы. Далейшая хада палітычных падзеяў рабіла непазьбежным канфлікт паміж АК і савецкімі партызанамі. Галоўным было пытаньне аб савецка-польскай мяжы і адносінах да нямецкіх захопнікаў. На мясцовым узроўні да таго ж дзейнічалі фактары барацьбы за сфэры ўплыву, пытаньні забесьпячэньня харчаваньнем, зброяй і да т. п.
У чэрвені 1943 была прынята пастанова ЦК КП(б)Б «Аб далейшым разьвіцьці партызанскага руху ў заходніх абласьцёх Беларусі», а таксама закрыты ліст ЦК КП(б)Б «Аб ваенна-палітычных задачах работы ў заходніх абласьцёх БССР». У гэтых дакумэнтах падкрэсьлівалася, што заходнія вобласьці БССР зьяўляюцца неад’емнай часткай БССР, і што тут дапушчальна існаваньне толькі групаў і арганізацыяў, якія кіруюцца інтарэсамі СССР. Існаваньне ўсіх іншых арганізацыяў павінна разглядацца як умяшаньне ў інтарэсы СССР. У сакрэтным лісьце меліся канкрэтныя ўстаноўкі ў адносінах да польскіх фармаваньняў:
- Ствараць савецкія партызанскія аддзелы і выцясьняць польскія з гэтых тэрыторыяў.
- Укараняць у польскія аддзелы сваіх агентаў, дэмаралізоўваць іх, раскладаць іх знутры.
- Прыцягваць да супрацоўніцтва людзей, якія знаходзяцца ў польскіх аддзелах і выклікаюць давер. Зь іх ствараць польскія савецкія партызанскія атрады.
Там, дзе савецкі партызанскі рух быў дастаткова моцным, прапаноўвалася:
- Бяз шуму ліквідаваць кіраўнікоў польскага падпольля.
- Польскія аддзелы раззбройваць, зброю са складаў рэквізаваць; шараговых партызанаў, калі ёсьць магчымасьць, уключаць у барацьбу зь немцамі пад савецкім кіраўніцтвам.
- Сярод раззброеных і разьмеркаваных па савецкіх аддзелах палякаў выяўляць варожыя элемэнты.
Пераважна быў узяты кірунак на раззбраеньне польскіх фармаваньняў.
Усё разам названае прывяло да непазьбежных сутыкненьняў паміж савецкімі партызанамі і АК-аўцамі. Паводле зьвестак Я. Эрдмана, са 185 баявых апэрацыяў, праведзеных аддзеламі Наваградзкай акругі АК за пэрыяд з 1 студзеня 1942 па ліпень 1944 году, 102 былі супраць немцаў (55%) і 81 (45%) супраць савецкіх партызанаў. Звычайнымі былі зьявы, калі з адной вёскі частка жыхароў была ў савецкіх партызанах, а частка — у АК. Значнымі былі страты як сярод партызан і акаўцаў, так і сярод мясцовага насельніцтва. Паводле няпоўных зьвестак, зь вясны 1943 па ліпень 1944 толькі на тэрыторыі Баранавіцкай вобласьці савецкімі партызанамі было расстраляна больш за 500 мясцовых жыхароў за супрацоўніцтва з АК. Ня меншымі былі рэпрэсіі з боку АК. Так, камандзір Стаўбцоўскага злучэньня АК А. Пільх («Гура») у адной са сваіх публікацыяў прызнаваў, што за гэты ж пэрыяд яго легіянэры зьнішчылі каля 6 тысячаў чалавек.
У сваю чаргу немцы, імкнучыся да актывізацыі мясцовых сіл дзеля барацьбы з савецкімі партызанамі, з канца 1943 пачалі выкарыстоўваць канфлікт паміж АК і «саветамі» ў сваіх мэтах. Адным зь першых кантакт зь немцамі ўстанавіў вышэйадзначаны А. Пільх. У сьнежні 1943 ён заключыў зь немцамі дамову аб супрацоўніцтве ў барацьбе з савецкімі партызанамі ўзамен на забесьпячэньне яго зброяй. 22 сьнежня ў Лідзе дамову зь немцамі таксама заключыў камандзір Наднёманскага злучэньня АК Ю. Сьвіда («Лях»), які на працягу студзеня-сакавіка 1944 атрымаў ад немцаў пяць прывозаў зброі. Перамовы аб супрацоўніцтве з гітлераўцамі ў лютым 1944 веў і камандуючы Віленскай акругай АК генэрал А. Крыжаноўскі («Вільк»). І гэта нягледзячы на тое, што яшчэ ў студзені 1944 зь Лёндану паступіла афіцыйная забарона кантактаў зь немцамі. Вясной 1944 Генэральны камісар Беларусі Готбэрг не дазволіў праводзіць мабілізацыю мясцовага насельніцтва ў Беларускую краёвую абарону (БКА) на тэрыторыі Лідзкай акругі, раёнаў Узда, Івянец, Валожын, Браслаў, Мядзел, Казлоўшчына і часткі Дзярэчынскага раёну, дзе, фактычна, адбывалася мабілізацыя ў АК. Асабліва адкрыты характар мабілізацыя ў АК з дазволу немцаў прыняла на тэрыторыі Лідзкай акругі.
Пасьля таго, як нямецкія войскі былі выгнаны зь Беларусі, органы НКУС прымянялі ў дачыненьні да былых сябраў АК рэпрэсіўныя меры. З тэрыторыі Беластоцкай, Віленскай і Наваградзкай акругаў было дэпартавана, паводле падлікаў польскіх навукоўцаў, каля 80 тысячаў акаўцаў разам зь іх сем’ямі.
Частка былых членаў АК перайшла да ўзброенай барацьбы супраць савецкай улады. У 1944—1945 у Заходняй Беларусі адбываліся шматлікія напады на вайскоўцаў, савецкіх актывістаў, мясцовых жыхароў, якія падтрымалі савецкую ўладу, перасяленцаў з усходніх рэгіёнаў. Асобныя акцыі зафіксаваны да пачатку 1950-х гадоў.
На беларускіх землях найбольш вядомая акцыя этнічных чыстак ў навакольлі Беластоку ў пачатку 1946 году. Капітан Рамуальд Райс на чале 3-й Віленскай брыгады NSZ толькі з 30 студзеня па 2 лютага 1946 году забіў 79 беларусаў, у тым ліку жанчын і дзяцей. Райс й ягоныя салдаты расстрэльвалі, секлі сякерай, спальвалі жыўцом, а таксама гвалтавалі дзяўчат і забівалі іх пры супраціве[1].
Глядзіце таксама[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Крыніцы[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- ^ Jakaja ž to pravda na sviêti?. Радыё Свабода (5 лютага 2013). Праверана 16 жніўня 2014 г.
Літаратура[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
- Пачобут, А. Армія Краёва ў Беларусі // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 12—18. ISBN 2617-2305
- Пашкевіч, А. Героі ці бандыты? // Наша гісторыя, №1, 2019, с. 20—23. ISBN 2617-2305
Вонкавыя спасылкі[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Армія Краёва — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў