Абхазія

	Абхазія; Аҧсны, Абхазия
Сьцяг	Герб
	Дзяржаўны гімн: «Aiaaira»
Афіцыйная мова	абхаская, грузінская, расейская
Сталіца	Сухумі
Найбуйнейшы горад	Сухумі
Форма кіраваньня Прэзыдэнт; Прэм’ер-міністар	Прэзыдэнцкая рэспубліка; Аляксандар Анкваб; Сяргей Шамба
Плошча; • агульная; • адсотак вады	; 8432 км²; нязначны
Насельніцтва; • агульнае (2011); • шчыльнасьць	; 240 705; 37/км²
Валюта	грузінскі лары, расейскі рубель (GEL, RUR)
Часавы пас; • улетку	EET (UTC+2); CEST (UTC+3)
Незалежнасьць; — абвешчаная	ад Грузіі; 26 лістапада 1994
Тэлефонны код	+995 44

Абха́зія (па-грузінску: აფხაზეთი, па-абхаску: Аҧсны) — самаабвешчаная дзяржава на ўсходнім узьбярэжжы Чорнага мора, дэ-юрэ аўтаномная рэспубліка ў складзе Грузіі. У 1992 годзе сэпаратысцкі ўрад рэспублікі абвясьціў незалежнасьць ад Грузіі, што спрычыніла налета грузіна-абхаскую вайну.

Пасьля вайны ў Паўднёвай Асэтыі 2008 году незалежнасьць Абхазіі прызналі Расея^[1] (26 жніўня 2008 году) і Нікарагуа^[2] (але па стане на лета 2009 году ўказ прэзыдэнта пра прызнаньне Абхазіі яшчэ ня быў ратыфікаваны парлямэнтам^[3]). 10 верасьня 2009 году прэзыдэнт Вэнэсуэлы Уга Чавэс заявіў, што Вэнэсуэла таксама ў хуткім часе прызнае незалежнасьць.^[4] Таксама незалежнасьць Абхазіі прызналі непрызнаныя ўтварэньні, якія існуюць на тэрыторыі СНД: Паўднёвая Асэтыя, Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка ды Нагорна-Карабаская Рэспубліка. Астатнія краіны сьвету прызнаюць Абхазію часткаю Грузіі ў статусе аўтаномнай рэспублікі.

Пасьля этнічных чыстак і дэпартацыі грузінаў 1993—2008 гадоў (у выніку чаго насельніцтва рэспублікі скарацілася больш чым утрая) найбольшую этнічную групу насельніцтва Абхазіі (больш за 37%) цяпер складаюць абхазы, рэшта — грузіны (30%), расейцы (12%), армяне (12%)^[5].

Плошча Абхазіі складае 8,6 тыс. км². Падзяляецца на 5 раёнаў. Сталіца — горад Сухумі.

Гісторыя[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Першыя згадкі пра абхазаў знойдзеныя яшчэ на асырыйскіх таблічках. Абхазы зьяўляюцца карэннымі насельнікамі сваёй зямлі «Апсуа» — краіны душы. Мова абхазаў цалкам адрозьніваецца ад грузінскай і належыць да адыскіх моваў, абхазам не ўласьцівы слынны грузінскі акцэнт.

Суперніцтва за абхаскія землі Бізантыі і Ірану вымусіла тубыльцаў аб’яднацца з сваімі грузінскімі суседзямі, утварыўшы ў VIII стагодзьдзі Абхаскае царства. Пытаньне аб тым, хто дамінаваў у гэтай дзяржаве, застаецца спрэчным. Сталіца дзяржавы знаходзілася ў Кутаісі (Заходняя Грузія), а манарх называўся царом абхазаў. Больш выразны этнічны характар мела Абхаскае княства, што ўзьнікла ў ХVІ стагодзьдзі і супадала зь межамі цяперашняй Абхазіі. Цяжкія наступствы для абхазаў мела далучэньне да Расеі. Абхаскае княства было скасаванае, большая частка народу мігравала ў Асманскую Імпэрыю (працэс вядомы як мухаджырства). Хто застаўся, трапіў у катэгорыю «падазронага насельніцтва». Абхазы побач з адыгамі (чаркесамі) апошнімі на Каўказе склалі зброю.

Ключавая роля ў пазьнейшым абхаскім нацыянальным адраджэньні належыць Дырмыту Гуліа (1874—1960). Ён стварыў альфабэт і граматыку, выдаў кнігу вершаў, што паклала пачатак нацыянальнай літаратуры, напісаў першую гісторыю краю. Ім створаная першая газэта і тэатральная трупа. Акрамя таго, ён перакладаў Эвангельле, напісаў працы па этнаграфіі, паэтычныя, празаічныя, драматычныя творы.

Першая грузінская рэспубліка 1918—1921 гадоў не прызнавала аўтаноміі меншасьцяў, таму абхазы і асэтыны падтрымалі бальшавікоў. У 1921 г. была абвешчана Абхаская ССР. Пасьля гэтага распачалася спачатку «карэнізацыя» — разьвіцьцё нацыянальнай культуры і падрыхтоўка нацыянальных кадраў, потым — калектывізацыя, амаль поўнае вынішчэньне нацыянальных кадраў. У 1946 г. былі зачыненыя абхаскія школы.

У тыя гады была сфармуляваная шавіністычная канцэпцыя, паводле якой старажытныя абхазы антычных часоў і Абхаскага царства былі грузінскім племенем, а сучасныя апсуа зьявіліся ў Абхазіі значна пазьней. Адпаведна, сучасныя і старажытныя абхазы ня маюць дачыненьня адны да другіх і ёсьць цалкам рознымі народамі.

Пасьля сьмерці Сталіна гэта было асуджана як перагіны, але напружаньне ў стасунках паміж грузінамі і абхазамі засталося. Асноўнай прычынай была дэмаграфічная сытуацыя ў рэспубліцы. Да пачатку 1990-х гг. абхазы складалі менш пятай часткі насельніцтва Абхазіі, а грузіны пераважалі.

Адраджэньне грузінскага нацыяналізму пры канцы 1980-х гг. занепакоіла абхазаў. Грузінскія нацыяналісты пачалі выказваць меркаваньне, што абхазы і асэтыны не павінны мець аўтаноміі, бо не зьяўляюцца карэннымі этнасамі на сваіх землях, што спрадвеку належалі грузінам. З другога боку, палітыка сталінскіх рэпрэсіяў пачала інтэрпрэтавацца, як прыгнёт абхазаў грузінамі.

У лютым 1992 году Ваенны Савет Грузіі, які прыйшоў да ўлады ў выніку ўзброенага перавароту, пастанавіў скасаваць Канстытуцыю Грузінскай ССР 1978 году і аднавіць дзеяньне Канстытуцыі Дэмакратычнай Рэспублікі Грузія 1921 году, у якой Абхазія як суб’ект дзяржаўна-праўных зносінаў ня значыцца. Такім чынам, на думку абхаскага кіраўніцтва, аднаўленьне Канстытуцыі Грузіі 1921 году аўтаматычна азначала незалежнасьць Абхазіі.

У гэтай сувязі Вярхоўны Савет Абхазіі 23 ліпеня 1992 году вырашыў узнавіць на тэрыторыі Абхазіі дзеяньне Канстытуцыі Абхазіі 1925 году, а таксама прыняць новыя сьцяг і герб краіны.

У тым жа годзе Вярхоўны Савет Абхазіі прыняў рашэньне аб зьмене назвы Абхазіі з аўтаномнай у проста рэспубліку.

14 жніўня 1992 году Грузія пачала ваенную апэрацыю супраць Абхазіі, якую абхаскія афіцыйныя ўлады расцанілі як «агрэсію». Грузінскія войскі перайшлі грузіна-абхаскую мяжу і захапілі частку абхаскай тэрыторыі, суправаджаючы свае дзеяньні гвалтам над жыхарамі і зьнішчэньнем гістарычных і культурных каштоўнасьцяў. Узброеныя аддзелы Абхазіі пры дапамозе дабраахвотнікаў з Расеі, розных рэгіёнаў Каўказа здолелі прыпыніць наступ грузінскага войска, а пасьля цалкам яго разьбіць і выцясьніць з усёй тэрыторыі Абхазіі 30 верасьня 1993 году.

Зь лістапада 1993 году пры ўдзеле міжнародных пасярэднікаў праходзяць перамовы паміж Грузіяй і Абхазіяй па ўрэгуляваньні канфлікту. Пачаўся працэс вяртаньня ўцекачоў. Паступова адраджаецца эканоміка, расьце вытворчасьць гарбаты, цытрусавых, тытуню; пасьпяхова разьвіваецца міжнародны турызм. Узнавілі работу вышэйшыя навучальныя ўстановы і навукова-дасьледчыя інстытуты, творчыя саюзы, тэлебачаньне, кнігавыдавецтва, заснаваная Акадэмія навук Абхазіі. Аднак напружанасьць дагэтуль не зьмяншаецца, бо абодва бакі не мяняюць свайго прынцыповага бачаньня статусу Абхазіі.

24 лістапада 1994 году прынята Канстытуцыя Абхазіі, сфармаваныя органы дзяржаўнай улады і мясцовага самакіраваньня.

Пасьля таго, як 7 жніўня 2008 грузінскія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Паўднёвае Асэтыі ды захапілі яе сталіцу — места Цхінвалі, 8 жніўня 2008 году расейскае войска, перакінутае праз Роцкі тунэль з Паўночнае Асэтыі, пачало контраапэрацыю, у выніку якой Паўднёвая Асэтыя была занятая расейскай арміяй. Цягам 9-га жніўня расейскае войска акупавала грузінскае места Горы на мяжы з Паўднёвай Асэтыяй. Абхазія, якая разглядала аднаўленьне ўлады Тбілісі ў Цхінвалі як пагрозу ўласнаму статусу, дазволіла расейскаму войску ўжыць сваю тэрыторыю дзеля ўварваньня на тэрыторыю Грузіі. Злучэньні расейскай арміі, што ўвайшлі з боку Абхазіі ў заходнюю Грузію, акупавалі заходне-грузінскія месты Сэнакі, Зугдзідзі, Поці, шэраг невялікіх населеных пунктаў, узялі пад кантроль ІнгурыГЭС, якая пастачае электраэнэргію на Заходнюю Грузію ды зьяўляецца практычна адзінай крыніцай энэргіі для ўсёй Абхазіі. Таксама быў паралізаваны рух на асноўнае грузінскае магістралі Захад-Усход, дзе расейскія жаўнеры падарвалі чыгуначны мост ды выставілі блёк-посты на аўтастрадзе.

Ініцыяваныя 12 жніўня 2008 прэзыдэнтам Францыі Нікаля Сарказі дамоўленасьці вымагалі ад Расеі ды Грузіі вываду войскаў на пазыцыі да пачатку вайну, што грузінскі бок зрабіў неадкладна. Зацягваньне юрыдычным прэзыдэнтам РФ Д.Мядзьведзевым мерапрыемстваў па выводзінах злучэньняў 58-ае арміі спрычынілася да ізаляцыі Расеі ды згортваньня супрацоўніцтва па лініі НАТА — Расея. Наяўнасьць войска Расеі на тэрыторыі невызнаных рэспублікаў Асэтыі ды Абхазіі ды агрэсія супраць Грузіі таксама спрычыніліся да разьмяшчэньня ў Польшчы элемэнтаў амэрыканскае сыстэмы проціпаветранае абароны (ППА).

26 жніўня 2008 ў адказ на парафаваньне пагадненьня аб ППА між Польшчай ды ЗША прэзыдэнт Расеі Дзьмітры Мядзьведзеў ухваліў зварот што да вызнаньня незалежнасьці Абхазіі ды Паўднёвае Асэтыі^[6], што выклікала адмоўны рэзананс ва ўсім сьвеце. Расею падтрымалі толькі палестынскі рух «Хамас», Нікарагуа і некалькі непрызнаваных дзяржаваў.

Палітыка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Канстытуцыя Абхазіі прынятая на сэсіі Вярхоўнага Савета Рэспублікі Абхазія 12 скліканьня 26 лістапада 1994 году, зацьверджаная на рэфэрэндуме 3 кастрычніка 1999 году са зьмяненьнямі й дапаўненьнямі.

Дзяржаўная ўлада ў рэспубліцы ажыцьцяўляецца на падставе разьдзяленьня на законатворчую, выканаўчую й судовую. Кіраўнік дзяржавы — прэзыдэнт, які выбіраецца на 5 гадоў у выніку простага таемнага галасаваньня. Прэзыдэнт абіраецца адначасова зь віцэ-прэзыдэнтам, які выконвае асобныя даручэньні прэзыдэнта, а таксама замячшае яго падчас немагчымасьці выконваць свае абавязкі. Для ажыцьцяўленьня агульнага кіраваньня выканаўчай дзейнасьцю на тэрыторіі Абхазіі прэзыдэнт фарміруе Кабінэт Міністраў Рэспублікі Абхазія, які ўзначальвае прэм’ер-міністар.

У 1994—2004 годзе прэзыдэнтам Абхазіі быў Уладзіслаў Ардзінба, у 2004 годзе на гэты пост быў абраны Сяргей Багапш.

Парлямант — аднапалатны Народны Сход — складаецца з 35 дэпутатаў і выбіраецца на 5 гадоў шляхам прамога галасаваньня.

Найвышэйшым органам судавой улады зьяўляецца Вярхоўны суд. Гаспадарчыя справы разгледжвае Арбітражны суд. Сябры гэтых, а таксама судоў ніжэйшай інстанцыі, і генэральны пракурор прызначаюцца парлямэнтам па прапанове прэзыдэнта.

У вонкавай палітыцы абхаскае кіраўніцтва падкрэсьлівае сваё сяброўства з Расеяй, адзначае адмысловае сьвята — гадавіну ўсталяваньня расейскага пратэктарату над Абхаскім княствам. Робяцца спробы супрацы зь яшчэ непрызнанай тэрыторыяй Прыднястроўе.

9 лютага 2016 г. прэзыдэнт Абхазіі Раўль Хаджымба(ka) падпісаў папраўкі ў Закон аб ахове здароўя, што аднавіла крымінальную адказнасьць за правядзеньне аборту, скасаваную за часамі камуністычнай дыктатуры ў СССР^[7].

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Рэспубліка Абхазія складаецца з 6 гістарычных зямель: Абжуа, Бзып, Гума, Дал-Цабал, Садз, Самырзакан. Але згодна з адміністрацыйным падзелам яна падзяляецца на 7 раёнаў (што сымбалізуюць сем зорак на дзяржаўным сьцягу): Ачамчырскі, Ґаґрскі, Гальскі, Гудауцкі, Гульрыпшскі, Сухумскі, Ткварчальскі. У Абхазіі 7 гарадоў (Ачамчыра, Гагра, Гал, Гудаута, Новы Афон, Сухумі, Ткварчал), 5 пасёлкаў гарадзкога тыпу (Бзыпь, Гульрыпш, Мюсэра, Піцунда, Цандрыпш) і 512 вёсак.

Геаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Горы займаюць 64% тэрыторыі — Галоўны Каўкаскі, Бзыбскі, Ґаґрскі, Чхалцкі, Кадорскі храбты і іх адрогі. Вышэйшы пункт 4046 м над у. м. (г. Дамбай-Ульґен). На поўдні тэрыторыі знаходзяцца халмы і нізіны. У Абхазіі знаходзяцца вядомыя карставыя пячоры — Нова-Афонская, Сьнежная, пячора на хр. Арбаіка — найбольш глыбокая ў сьвеце (1860 м).

Асноўныя карысныя выкапні: полімэталічныя, сьвінцова-цынкава срэбраныя і ртутныя руды, каменны вугаль, барыт, даляміт, запасы экалягічна чыстай пітной вады, мінэральныя і тэрмальныя воды. Шырока распаўсюджаная сыравіна для прамысловасьці будаўнічых матэрыялаў.

Рачная сетка складаецца з кароткіх і паўнаводных рэк Псоў, Бзыб, Гуміста, Кадор, Алдзга, Інгур і інш.

Глебы горныя падзолістыя, таксама распаўсюджаныя (у асноўным на поўдні) чырвоназемы і жоўтаземы.

Лясамі пакрыта звыш 55% тэрыторыі (дуб, бук, граб, каштан, піхта, елка), на ўзьбярэжжы субтрапічная расьліннасьць.

Клімат вільготны, субтрапічны, сярэдняя тэмпэратура студзеня на ўзьбярэжжы +4…+7 градусаў па Цэльсію, у гарах ад +2 да −2, у ліпені адпаведна +22 і +24 градуса па Цэльсію.

У Абхазіі шмат асабліва ахоўных прыродных тэрыторыяў. Найбольш буйныя — Рыцынскі нацыянальны парк, Псхускі запаведнік, Гумісьцінскі запаведнік, Піцунда-Мюссэрскі запаведнік.

Эканоміка[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Разьвіцьцё прамысловасьці вызначана геаграфічным становішчам і кліматычнымі рэсурсамі. Найбольш разьвітыя стравасмакавая (гарбатная, тытуневая, вінаробчая, кансэрвавая), дрэваапрацоўчая, хімічная, вуглездабываючая галіны.

Сельская гаспадарка спэцыялізуецца на вырошчваньні гарбаты, тытуню, цытрусавых, этэрамасьлічных (тунг).

Адной з асноўных у эканоміцы Абхазіі зьяўляецца турыстычная галіна. Шырока вядомыя курорты Гагра, Гудаута, Піцунда, Новы Афон штогод фармуюць адну з галоўных крыніц даходу абхаскага бюджэту.

Транспартная галіна ўключае ў сябе чыгуначныя і шасэйныя магістралі, марскія порты — Сухумі, Ачамчыра. На тэрыторыі Абхазіі разьмешчаныя два аэрапорты — Бабышэра і Бамбоўра.

Дэмаграфія[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Колькасьць насельніцтва прыкладна 320 тысячаў чалаек. Апошні перапіс праводзіўся ў 1989 годзе. Пражываюць абхазы, армяне, расейцы, грузіны, эстонцы, немцы, палякі і г. д. Гарадзкое насельніцтва складае больш за 50%.